Kategoriarkiv: Hardanger-minne

Bak statistikktala – ei familiehending i 1914

Legg igjen en kommentar

Av og til ser eg gjennom gamle statistikkpublikasjonar. Eigenleg er eg litt svak for både nye og gamle statistikkpublikasjonar, sjølv om ingen ting i fagbakgrunnen skulle tilseia det. Det er noko spennande med tal som viser mønster og endring. Dei set i gang mange spørsmål om kvifor og korleis, sjølv om det er sjeldan eg er i stand til å å svara skikkeleg på nett det. Moro er det lell.

I alle fall, eg gjekk gjennom «Sundhetstilstanden og Medicinalforholdene 1914» (Norges Officielle Statistik VI. 94.). Storarta lesing. Vel so interessant som sjølve talrekkjene er dei verbale delane som forklårar og/eller fortel om bakgrunnen for dei mange tala. Eg var ute etter opplysningar om barnedød og epidemiske sjukdomar. Opplysningane ville eg bruka som bakgrunn for ei spesiell hending i familien i 1914. Og der, utan at eg ante nokon ting, står den aktuelle familiehendinga omtalt med ein lakonisk, men likevel dramatisk tekst:

«Paa Eidnes i Ellensvang (Indre Hardanger) forekom hos en isoleret boende haandverker en særlig ondartet husepidemi med uttalt dysenterisk karakter. Smitten hadde en datter ført med hjem fra Haugesund. 3 av barnene (3-7 aar gamle) døde ; derved opstod panik, som hadde den heldige virkning, at sygdommen ikke fik spre sig. (Garmann-Andersen).»

Den «isoleret boende haandverker» var besten min, skreddaren Jakob Jonson Velure (1863-1943). Dei tre borna som døydde, var Olav, f. 1907, Margit, f. 1909 og Jon f. 1911. Dei var  yngst av ein syskenflokk på sju. Alle døydde i dagane 23.-25. april 2014. I statistikken for 1914 er tilstanden registrert som «Akut diarré (colerine)» med 32361 tilfelle i heile landet. Av dei døydde 815. Av dei epidemiske sjukdomane var denne diagnosen den nest hyppigaste, etter «akute katarrer i aandedrætsorganerne (deri ogsaa medtat katarralsk lungebetændelse)».

Tre av dei 815 som døydde, var altså tre små born som skulle ha vorte nær slekt for meg og mange andre. I familieforteljinga vår fekk me som born vita om det, likevel utan at det vart utbrodert på noko vis. Slikt skjedde i «gamle dagar». Sjølv om tilhøva i 1914 nok var etter måten gode her i landet, bør det nemnast at på Voss var det 17 som døydde av lungebetennelse det året.  I heile Søndre Bergenhus amt var det 96 som døydde av denne sjukdomen.

Eg fekk oppleva besto mi, Marta Olsdotter Espe (1872-1962).  Best hugsar eg henne frå dei stundene då ho diskuterte slekter med far. Ho var eit levande leksikon om slektene i fjorden. Då merka eg eit engasjement, og låtten sat laust. Elles minnest eg henne som ei litt fjern, gamal kvinne, ofte redd for at me ungane skulle verta sjuke. Det er godt råd å forstå. Sjølv om barnedød var mykje vanlegare enn i dag, må den veka då ho og besten miste tre born, ha vore eit mareritt, både for dei og den eldste systera som hadde kome med smitten. Berre det at dokter Garmann-Andersen så spesifikt hadde meldt inn tilburden, viser at det var noko heilt uvanleg.

Gravsteinen over dei tre borna står enno på Ullensvang kyrkjegard. Ein del av familieforteljinga er at skuleborn i Opedal-krinsen reiste steinen til minne om dei som skulle ha vorte skulekameratar. Eit sterkt patriarkalsk samfunnssyn kjem til uttrykk på gravsteinen, der det står «Her kviler 3 born av Jakob Villuri Nybrot». Mora er ikkje nemnt med eit ord. Men so hadde kvinner berre hatt røysterett knapt eitt år då dette hende.

Skuleveska

Legg igjen en kommentar

Eg har henne enno, skuleveska i brunt, ruglete skinn, laga av Lars i Kikjen, eller Lars Helleland, som han heitte. Han var skomakar og var fast tilverkar av sko, vesker, vanlege belte og bunadsbelte. Eg hugsar også beksaumsskorne som han laga til meg til skibruk. Dei var også i brunt lêr, skikkeleg randsydde og med tverrgåande lêrreimar på kvar sko i tillegg til vanleg snøring.

Skuleveska må eg ha fått då eg byrja på framhaldsskulen. Ho står no i eit kott; eg har aldri hatt hjarta til å kvitta meg denne veska. Det er eg glad for no. Ho har eitt stort rom, der det var plass til skulebøkene og pennalhus. På utsida er det påsydd to lommer. Der hadde eg passar og linjalar. Veska fylgde meg gjennom realskule, gymnas og universitet. Komen i arbeid, lét eg veska vika for ei ny og større dokumentmappe – i skai. Somme av oss har nok altfor lett å gje etter for motar. Både dokumentmappa i skai og seinare vesker eg har brukt, har forsvunne ut av livet mitt, slik forbrukarsamfunnet vil at det skal vera.

Denne enkle veska har sjølvsagt sterke nostalgiske overtonar for meg. Ho var fast fylgjesvein i dei viktige åra då det å tileigna seg kunnskap tok mesteparten av tida. Viktigare likevel er at ho eksisterer som eit vitnemål frå ei tid då gjenstandar vart laga for å vara. Veska vitnar om ei tid der handverkarar sette æra si i å laga solide produkt. Dei skulle vera enkle og funksjonelle, og so skulle dei vara. Eg hugsar enno korleis Lars sat ved skomakarbordet eller ved symaskina og arbeidde. Verkstaden anga av lim, lêr og bek. Hendene visste kva dei skulle gjera. Det såg ut til at alle rørslene gjekk so leikande lett, anten han plugga sko eller skar til lêrbitar. Desse sjølvsagde og lette handrørslene fortalde oss som såg på, at han Lars hadde godt handalag. Seinare har eg sett også andre handverkarar ha godt handalag.

Godt handalag er ein kvalitet som ikkje er so høgt verdsett lenger. Praktisk kunnskap som ikkje kan lærast i bøker, vert ikkje sett på som viktig kunnskap lenger. Bokkunnskapen er for store delar av samfunnet vårt den kunnskapen som vert rekna som viktig. På den måten taper me ei svært viktig side av det kunnskapsmangfaldet som kvart samfunn treng for å kunna utvikla seg. Me har vorte eit samfunn der me dyrkar kunnskap om tilværet, medan kunnskap i å gjera noko praktisk, vert rekna som mindre viktig. Sjølvsagt er dette sett litt på spissen, men me omgjev oss med eit kunnskapsomgrep som i altfor stor monn legg vekt på den teoretiske kunnskapen. Praktisk kunnskap er undervurdert, ikkje minst i skuleverket.

Som tre-neve har eg eigenleg vunne på at samfunnet har vurdert so høgt den type kunnskapen som me tre-nevar har kunna tileigna oss, nemleg  teoretisk kunnskap. Om det har vore godt for samfunnet, er meir tvilsamt. Kanskje skulle eg ta i bruk att den gamle skuleveska mi. Det er plass til både berbar PC, nettbrett og nødvendige kablar. Det er sikkert plass til ei vanleg skriveblokk òg. Med den gamle skuleveska i handa kan eg stendig minnast om at me burde ha større respekt for godt handalag og gode handverksprodukt som kan vara lenge.