Stikkordarkiv: Norsk ordbok

Rakkedeis

Legg igjen en kommentar

Av og til dukkar det opp ord i minnet som eg ikkje har brukt eller høyrt på år og dag. ‘Rakkedeis’ kom flytande utan at eg veit kvifor. Får eg tilbod om freudiansk psykoanalyse for å få svar, kjem eg til å takka høfleg nei. – Ordet finst hjå Halldor O. Opedal i «Hardingmålet» saman med eit synonym ‘lakkedeis’. Begge betyr ‘rangel’; «han kom pao rakkùdeis». «Hamna på fylla», ville me kanskje ha sagt i dag.

Skal ein tru språkkjeldene, kan det sjå ut som ordet fyrst og fremst er brukt i Hardanger og delar av Hordaland. I det store verket «Norsk Ordbok over det norske folkemålet» er berre forma ‘lakkedeis’ registrert med ei enkel tilvising til Hardanger. Rakkedeis er eit sjeldant døme på at eg ikkje finn eit ord i Norsk Ordbok. Kanskje har det noko å gjera med at ordbokredaksjonen mogelegvis manglar empirisk grunnlag for harding-rakkedeis?

Det mest interessante er at ordet er i aktiv bruk i språkområdet. Eit søk hjå Nasjonalbiblioteket viser at ordet har fått litt utvida tyding. I avisene Hardanger Folkeblad og Nordhordland er det reportasjar om skuleborn som går på rakkedeis i meininga ‘på sjølvstyr’. Ein annan reportasje frå Hardanger brukar rakkedeis om å gå frå post til post i ei kulturløype i ein landskapspark. I Bergens Tidende er det ei melding om at kattar som har vore på rakkedeis, skal få nye heimar. Og endeleg er det eit lokalt orkester som heiter «Rakkadeis». Vonlegvis ventar dei til etter speleoppdraget med å leva opp til namnet.

To spørsmål om rakkedeis går eg ikkje vidare med. Eg har for lite kunnskap til å seia noko om etymologi/opphav. Dessutan avstår eg frå å spekulera om kvifor Hardanger ser ut til å vera eit språkleg episenter for eit ord som kort og godt tyder ‘rangel’. Berre det å stilla spørsmålet, kan utløysa ein tsunami av konspiratoriske teoriar.

Etterskrift:
Mange kommenterte innlegget mitt om ‘rakkedeis’, og det er fint. Ikkje uventa fekk eg eit tips som viser til Bergen. Gunvor Blytt Kjosås gjorde meg merksam på at ordet finst i Bergens-ordboken, men der er ordet skrive ‘ragedis’. Utan tvil er det same ordet, med tilvisingar til bergensforfattarar frå 1860- og 1910-talet. Andre skrivemåtar er ‘rakedans’ og ‘raggedus’. Tydinga er «vanskelig eller ubehagelig situasjon, rangel, uorden, skjødesløshet». Vidare står det i ordboka at ordet finst i vestnorske og nordnorske dialektar.

Det Norske Akademis Ordbok har same tilvisingane som Bergensordboken til eldre bergensk. Begge ordbøkene viser til ei usikker kopling til frisisk ‘rake-defes’, som betyr ‘slumpetreff’. Og skal ein fyrst gå inn på ein spekulativ veg, kan det også nemnast at i dansk er det eit ord ‘rakkeri’ som kan bety «besværligt, ubehageligt rejseliv, flakkeri». Men der set eg strek. At dei eldste kjende døma kjem frå Bergen, er nok ikkje uventa når me møter uvanlege ord på Vestlandet.

Share

Åværig

Legg igjen en kommentar

Du trur kanskje det har rabla litt for bloggaren no, når han nok ein gong serverer ein tittel med eit ord som berre nokre få kanskje har sett og forstår. På ein måte har du rett. For ei tid attende fekk eg eit sært innfall om å skriva om det fyrste oppslagsordet i det 12 band store bokverket «Norsk Ordbok – Ordbok over det norske folkemålet og det nynorske skriftmålet». Det var verbet «abba» eller «abbast», som tyder «å streva med», «å stri med» eller «dragast med». Som eit framhald fekk eg det for meg at eg også skulle skriva litt om det siste oppslagsordet i ordbokverket. Det er adjektivet «åværig», som tyder «blyg», «tilbakehalden», somme gonger ogso «kvidafull» eller «uhuga til å gjera noko». Døma i Norsk Ordbok er m.a. henta frå Nordfjord.

Blyg og beskjeden er ein eigenskap me er vel kjende med, dei fleste av oss. Me er nok mange som har ei dobbelbotna oppleving av det å vera blyg, sjenert eller beskjeden. I oppveksten hugsar eg at det var positivt om jenter var blyge og beskjedne. Jenter skulle ikkje vera framfuse og pågåande. Det var ein oppførsel som var reservert for gutar. I dag er det vel større likestilling på dette bytet ogso, i alle fall når det gjeld å vera framfus. Kanskje er det slik at me må leita litt ekstra etter beskjedne folk i ei tid då det å by på seg sjølve og «selja seg inn», som det heiter, er rettesnor for å lukkast i livet. Peer Gynt-mottoet «å vera seg sjølv nok» har i aukande monn vorte eit ideal i samfunnet. Det nyttar ikkje å vera blyg dersom målet er å blenkja på livs-scena eller på fjernsynsskjermen. Ikkje for det, eg kjenner personar som er svært so tilbakehaldne og blyge som privatpersonar. Med ein gong dei går inn i ei rolle, t.d. på ei teaterscene, er personane totalt forvandla, knapt til å kjenna att. Dei eig scena og tek tak i publikum gjennom rollespelet sitt.

I det store spennet mellom «abba» og «åværig» presenterer Norsk Ordbok over 330 000 ordartiklar. Tenk over det, neste gong du tykkjer at du manglar ord for det du skal seia og kanskje tyr til eit engelsk utrykk for å målbera ei meining. Det er slett ikkje nødvendig å vera tilbakehalden, blyg eller åværig i omgangen med norsk språk. Det er eit hav av ordtilfang der ute som kan brukast av oss alle, berre me kostar på oss litt omtanke. Ja då, eg veit at eg er språknostalgikar, ein som gjerne ser at at me tek i bruk eldre ord og uttrykk, spesielt når dei kan gjera språkbruken vår meir mangslungen, kanskje ogso meir presis. I den store samanhengen er me språknostalgikarar likevel berre små humpar – eller kanskje små pøyser – på ein veg der den engelskspråklege asfalten legg seg sakte, men sikkert. Men ein liten hump innimellom kan gjera ferda litt meir opplevingsrik – kanskje.

Gravityscan Badge

Share