fattigvesen Arkiver

Murane etter huset i Holo på Velure

Det er sikkert tusenvis av husmurar som står forlatne rundt om i landskapet. Husmurar fortel om levd liv. Mange gonger veit me ingenting om dei som levde der. Då må me bruka den fantasien me måtte ha og førestilla oss kva liv dei hadde, dei som heldt til der den gongen det var eit hus som stod på murane.

Biletet til denne teksten viser murane etter huset, der oldebesten min, Jon Davidsen Velure (1820-1891) budde med familien sin fram til han døydde. Karakteristisk nok vart plassen kalla Holo. Eg vert aldri heilt ferdig med oldebesten min, strandsitjaren utan jord, men med kone og 10 born. Grunnen er nok at eg har brev etter han og etter fleire av borna hans. På den måten kjem eg litt nærare slektningar som levde for snart 200 år sidan.

Jon gifte seg i 27. mai 1851 med ni år yngre Johanna Jakobsdotter (1829-1910) frå Ytre Langesæter, ein gard litt lenger ute i Sørfjorden på vegen mellom Velure og Utne. Ho var husmannsdotter. Sjølv var Jon frå eit av gardsbruka på Velure, fødd som barn nummer fem i ein syskenflokk på åtte. Ein eldre bror overtok etter kvart garden, medan Jon måtte ta til takke med eit hus i Holo. Det er sannsynleg at han bygde huset sjølv sidan han er oppførd som den fyrste brukaren i Holo. Sjølve huset har eg ikkje funne foto av, enno. Med so mykje foto som det er frå Sørfjorden og gardstuna der, burde det vera mogeleg å finna noko.

Den fyrste dottera, Brita, vart fødd allereie 6. juli i 1851 og døypt 20. juli. Seinare kom det ni born til, fem gutar og fire jenter. Den yngste, Johanna Karolina, vart fødd i 1874. Alle voks opp. Jon prøvde å fø familien som dagarbeidar, men livet for den veksande familien var strevsamt. Etter kvart som borna vart 12-13 år, betalte Fattigvesenet plass for dei som legdslemer på ulike gardsbruk i fjorden. Familien til oldebesten var den einaste i skulekrinsen som i folketeljinga for 1865 hadde merknaden «understøttes af Fattigvæsenet». To søner og to døtrer utvandra til USA. Tre av dei har etterkomarar der. To av brørne var i USA fleire år, men begge to, David og Jakob, som var besten min, kom attende til Sørfjorden. Dei slo seg ned på Lofthus der dei livnærte seg som skreddarar. Dei fire andre borna slo seg ned i indre Hardanger, frå Odda til Alvsåker. Då oldebesten min døydde i 1891, flytte oldebesta til David, den eine skreddarsonen på Lofthus.

Eg har nokre brev etter oldebesten min og fire av sønene. Breva var i si tid skrivne til Jakob-besten min. Dei var absolutt skriveføre, og den yngste sonen, Johannes, gjev levande skildring av livet som dreng på ein gard på Lutro i 1890. Oldebesten min må ha gått i omgangsskule i åra 1827-1834, og han må ha lært sopass at han var godt ført til å skriva brev. Det er tydeleg at familiemedlemene likte å ha halda kontakt med kvarandre gjennom brev. Det vitnar om vilje til samhald.

Ein husmur, nokre brev og tilgang til kjeldemateriale som folketeljingar, kyrkjebøker m.m. Slik får eg puslebitar til å danna meg eit bilete av ein av oldebestefamiliane i slekta mi. Det var ei tid då Odda, Ullensvang og Kinsarvik var samla i «Kingservig» prestegjeld. Odda og Ullensvang var rekna som anneks, I 1855 var det registrert godt 5600 sjeler i Kinsarvik prestegjeld. Fjorden var hovudferdselsåra, og det var før fruktdyrkinga enno hadde skote fart i Sørfjorden. Livet var strevsamt, men alle fattigborna frå Holo kom seg fram på ulik vis.

Tittelen er teken frå ein merknad i folketeljinga for 1865, og merknaden gjeld hushaldet til eine oldebesten min på farssida, Jon Davidsen Velure (1820-1891). Han var strandsitjar utan jord, og etter kvart som dei 10 borna vart 12-13 år, vart dei sende på legd eller borttinging til ulike gardar i indre Hardanger. Systemet var slik at dei gardbrukane som krov minst pengar for å ta inn born som trong hjelp frå fattigvesenet, dei fekk tilslaget. I 1865 var to av borna plasserte. Trulegvis var ho Brita, fødd 1851, tenestejente på Eitrheim i Odda, og me veit sikkert at han David, fødd 1853, heldt til på Haustveit. I heile skulekrinsen var det berre oldebesten som hadde denne merknaden. Det fortel litt om tilstanden for familien, som i 1865 hadde fem heimebuande born.

I tidlegare tekstar har eg skrive litt om korleis det gjekk med dei fire som drog til Amerika og vart verande der, to jenter og to gutar. To av gutane var ein tur til Amerika, men slo seg ned i på Lofthus. Den eine av dei var besten min, Jakob Jonsen Velure (1863-1943). Tre av dei andre jentene vart gifte i Sørfjorden. Eg har ingen dokumentasjon av det, men det tyder på at dei vart gifte i det området dei flytte til som legdslemer.

Den eine guten som vart verande i heimedistriktet, var Olai Jonsen Velure (1868-1928). Han kom som legde- og tenestegut til Alvsåker, og der vart han verande og tok seinare namnet Alvsåker. Eg har nokre brev som han skreiv til besten min då han var i Amerika. Det eine er frå 1885 og det andre frå 1887. Begge gjev interessante kvardagsopplysingar om livet som tenestegut på Alvsåker. Han klagar over svært hard arbeid. Han skriv at sommaren 1885 har dei stått opp fire-halv fem om morgonen, og middagspausa har ikkje vore meir enn ein halv time. Han er misnøgd med husbonden fordi han ikkje har betalt han for det det året han har vore der. Sist vinter arbeidde han på eiga hand i skogen og skaffa seg pengar på den måten. Han vil difor gå i skomakarlære komande vår (1886).

I brevet frå 1887 er han framleis på Alvsåker. Det vart ikkje noko skomakarlære, fortel han. I staden skal han arbeida i 10 veker for fem kroner veka. Fem år seinare gifter Olai seg, då er han oppført med bøkker (tunnemakar) som yrke. Han slo seg ned på ein husmannplass på Alvsåker, og han og kona Anna Bergesdotter Oma (1866-1937) fekk sju born.

Dei 10 fattigborna frå Holo på Velure kom seg fram i livet på ulik vis. Me veit at livet vart strevsamt og hardt for fleire av dei. Karakteristisk nok spreidde dei seg over eit stort område, dels i Amerika, dels i Hardanger. Folk måtte flytta der dei kunna skaffa seg arbeid. Kravet om å flytta på seg prega mange bygder på slutten av 1800-talet. Det var nok typisk for husmannssønene å finna seg eit handverk som dei kunne leva av: skreddar, skomakar, snikkar, bøkker. Seinare baud ein veksande industri leveveg for mange. Å gifta seg til gard høyrde nok til draumeverda for det store fleirtalet. Teoretisk utdanning var også godt plassert i draumane for dei fleste. Jentene på si side vart ofte gifte i dei bygdene der dei tok seg teneste. Og nett slik var nok språkbruken på den tida: kvinnene vart gifte, karane gifte seg.

Jakobs bok

Kvardagsord, stundom med alvor, stundom med småskjemt og stundom med litt av kvart, slik livet gjerne er. I perioden oktober 2013 – april 2019 vart det publisert fredagsord i Jakobs bok kvar veke. Den regelbundne publiseringa er avslutta, men det kan dukka opp nye tekstar med ujamne mellomrom.

Stikkordarkiv: fattigvesen

Holo – strandsitjarheimen

«Understøttes af Fattigvæsenet»